Dag 3 - Bonobo's op de rand van uitsterven

Congo lijkt enkel  in het nieuws te komen wegens de politieke situatie, maar het land is zonder twijfel één van de mooiste ter wereld. In de miljoenenstad Kinshasa kan men zich dat moeilijk voorstellen, maar het uitgestrekte regenwoud vormt een belangrijk stukje natuur voor onze planeet, meer zelfs dan het Amazone-woud. En in dat regenwoud woont zo mogelijk nog mooiere fauna. Congo is het woongebied van een select groepje endemische en dikwijls met uitsterven bedreigde diersoorten. Zo is er de okapi, nauw verwant aan de giraf, maar bijna onmogelijk in het wild te zien. De Zoo van Antwerpen heeft door het koloniale verleden van België van oudsher okapi’s in de dierentuin staan. Zij zorgen zo via een kweekprogramma voor de instandhouding van deze soort. Eerlijk gezegd heb ik een haat-liefde verhouding met zoo’s. De zoo van Antwerpen is uiteraard één van de mooiste ter wereld, maar de hamvraag blijft of een dier dat in het wild gewend is grote afstanden af te leggen, het wel verdient  op een bescheiden oppervlakte te moeten leven.

Evenzeer bedreigd zijn de gorilla’s. In Congo komen zowel de laagland als de berggorilla voor. Die berggorilla zit in het oostelijke Virungapark op de grens met Oeganda en Rwanda. Aan mijn ontmoeting met die berggorilla in Oeganda bewaar ik nog steeds de mooiste herinneringen.

Geen berggorilla’s tijdens deze reis, het Virunga National Park blijft tot nader order gesloten gezien het in zwaar conflictgebied ligt. Wel op het programma vandaag staan de bonobo’s, van alle mensapen de meest bedreigde soort. Op deze aardbol wonen slechts vier soorten mensapen. Eén ervan woont in Azië, de orang-oetan in Indonesië en Borneo. De drie andere soorten komen enkel voor op het Afrikaanse continent. En toevallig komen ze alle drie in Congo voor. Over de gorilla hebben we het al gehad. De guitige chimpansee komt voor in West-Afrika en in Oeganda en Congo. En dan is er de bonobo, van alle mensapen het meest gelijkend op de mens. Door zijn gelijkenis met de chimpansee werd hij lang als een chimpansee ondersoort gezien en door zijn kleinere gestalte, de dwergchimpansee genoemd. Uit later onderzoek bleek echter dat er toch grote verschillen in het gedrag bestonden en werd de bonobo nadien als een aparte soort én dus ook als de vierde mensaap aanzien. Van alle mensapen is de bonobo de enige die alleen in Congo voorkomt. Dat beperkte leefgebied (dat door illegale houtkap steeds kleiner wordt), de politieke instabiele situatie van het land én het stropen, maken dat de bonobo op de rand van uitsterven staat. Voor ons vandaag geen epische uitputtingstocht op zoek naar de dieren, maar wel een redelijk te verteren wandeling in het ‘Lola Ya Bonobos’ reservaat. Armoede en honger lijden zijn de aanleiding voor het stropen van wilde dieren die normaal niet gegeten worden, het zogenaamde bushmeat. Het zorgt langs de ene kant voor het stillen van de knorrende magen, maar brengt langs de andere kant ook veel geld op bij de verkoop, dikwijls aan het buitenland. Bonobo’s zijn in Congo een makkelijk doelwit. In dit reservaat worden verweesde bonobo’s opgevangen met als doel ze terug te kunnen uitzetten in het wild. We zijn hier net als ze gevoed worden en zijn dus in principe zeker dat we ze te zien krijgen. Het reservaat is immers zeer groot en ze houden ervan zich te verstoppen in het dichte gebladerte. De mango’s die even later door de lucht vliegen, zorgen ervoor dat een groep bonobo’s al snel uit het niets verschijnen. 

Wat als eerste opvalt, is hun volledig zwarte beharing. Een eerste verschil toch met de zo verwante chimpansee, die een veel lichter aangezicht hebben. De bonobo is gitzwart. Een tweede is dat de vrouwtjes het voor het zeggen hebben in de leefgroep, groepen die  trouwens ook al groter zijn dan die bij de chimpansees. Dat vrouwelijke zeggenschap zorgt er ook voor dat de bonobo’s veel vredelievender zijn dan hun grote broer. En ook wel opvallend is het kleinere en schijnbaar iets fragielere gestalte van onze nieuwe vrienden. Hun speelsheid hebben ze in elk geval wel gemeen met de chimpansees. Het zijn lenige en behendige dieren die houden van spelen en dat etaleren ze meer dan eens vandaag. Aan hun uiterlijk zou je nooit denken dat ze zo verwant zijn met het mensdom maar aan hun gedrag eens te meer. Het valt vooral op dat ze meer rechtop staan en rechtop lopen dan de chimpansee, die zich toch meer op handen en voeten verplaatst. Dat is niet het enige dat ze met ons gemeen hebben. Zo duurt ook hun zwangerschap negen maanden en worden vrouwtjes ongesteld. Anders dan wij zijn ze overwegend vegetariër, wat we vandaag dan ook vanop de eerste rij kunnen beamen, aangezien de mango’s met smaak verorberd worden. Maar ze lusten  ook wel een insect of twee als welgekomen snoepje. De bonobo is van alle mensapen (apen zonder staart) de meest bedreigde soort. Hun aantallen zijn de laatste jaren duizelingwekkend gedaald. In 1980 leefden er zo’n 100.000 bonobo’s (bij benadering) in Congo. Nu wordt dat aantal geschat op een armtierige 20.000. Een dramatische afname van deze unieke soort. Buiten de hierboven vermelde redenen, is er ook een andere reden van deze daling, nl. het beperkt aantal kleintjes dat geboren wordt. Mama bonobo’s zogen hun kleintjes tot het vierde levensjaar. In die periode is er geen kans op een zwangerschap. Met  een volgende zwangerschap die ook negen maanden duurt, ben je vijf jaar verder voor een mama bonobo een volgende baby op de wereld zet. Deze beperkte voortplanting heeft zonder twijfel ook een invloed op het dierenaantal. Trouwens bonobo’s zijn ook wat seksualiteit betreft een uitzondering. Waar de meeste dieren seks hebben om zich voort te planten, is dit voor bonobo’s anders. Zij zijn één van de weinige dieren die dit ook voor hun plezier doen, maar ook om te ontspannen en om spanningen in de groep te verlagen. In de groep die ons vandaag hun beste kanten laten zien, is er welgeteld één kleintje te bespeuren. Zij of hij lift eerst mee op de rug van mama om nadien zich in de zalige en vooral veilige armen van haar te wentelen.

Vroeg of laat zal ook deze groep de veilige haven van het reservaat moeten verlaten. Gesterkt om te overleven in dat gigantische Congolese regenwoud. Zolang de mens door jacht en houtkap geen zorgt draagt voor het woud en zijn bewoners, is proberen te overleven het enige woord dat op zijn plaats is om de penibele situatie van de bonobo’s te omschrijven. Wij zijn het de bonobo’s verplicht  te blijven strijden voor een veilig habitat waarin zij zonder zorgen kunnen leven, eten en spelen. En dat kan alleen als de politieke situatie in Congo zich zal normaliseren. Internationale druk is dan ook van levensbelang voor deze dieren en voor alle inwoners van het Congo bekken.

En dan kom ik terug op dé vraag : is de zoo het ultieme wapen in de strijd tegen het uitsterven van bepaalde dieren? In principe ben ik tegen het vasthouden van dieren in een toch wel beperkte leefomgeving. Ieder levend wezen verdient het zich vrij en zorgeloos te kunnen bewegen, ook dieren. Toch is het houden van dieren in een zoo soms verdedigbaar. In de eerste plaats kan iedereen zo de meeste exotische dieren van nabij observeren. Een nog belangrijkere taak van de zoo’s zijn de kweekprogramma’s die kunnen zorgen voor de instandhouding van dieren die in de natuur met uitsterven zijn bedreigd en zo zorgen voor toenemende aantallen. Wat er ook gebeurt, op deze manier blijven toch een minimaal aantal exemplaren bewaard voor het nageslacht.